Vekaletsiz iş görme
6098 sayılı Türk Borçlar Kanunu’nun (“TBK”) 10. bölümünde “vekaletsiz iş görme” m. 526-531 arasında “iş görenin hak ve borçları” ile “iş sahibinin hak ve borçları” başlıkları altında düzenlenmiştir.
Genel Olarak
Vekaletsiz iş görmenin unsurları aşağıdaki gibidir:
- İş görme: Vekaletsiz iş görmenin konusunu teşkil eder. İş görmenin mutlaka hukuki muamele olması gerekli değildir.
- İşin başkasına ait olması: Bir kimsenin (iş gören) yaptığı iş ile bir başkasının (iş sahibi) hukuk alanına müdahale etmesi söz konusudur.
- Vekaletin bulunmaması: İş görenin işi yapmaya mezun bulunmaması gerekir.
- İş görme iradesi: İş görenin başkasının menfaatine hareket iradesini taşıması veya işin başkasına ait olduğunu bilerek faaliyette bulunması şart değildir. İş görenin genel olarak bir işi görme iradesine sahip olması diğer bir deyişle, iradesinin işin fiili sonucuna yönelmiş olması yeterlidir.
İş Görenin Hak ve Borçları
İşin görülmesi
TBK m. 526 uyarınca vekaleti olmaksızın başkasının hesabına iş gören, o işi sahibinin menfaatine ve varsayılan iradesine uygun olarak görmekle yükümlüdür.
Vekaletsiz iş görenin sorumluluğu
Vekaletsiz iş görenin sorumluluğu TBK m. 527 ile hüküm altına alınmıştır. Anılan maddede vekaletsiz iş gören, her türlü ihmalinden sorumlu tutulmuştur. İş görenin sorumluluğunun hangi halde daha hafif değerlendirileceği ve hangi halde daha kapsamlı olacağı maddede açıklanmıştır.
Söz konusu madde uyarınca şayet iş sahibinin karşılaştığı zararı veya zarar tehlikesini gidermek üzere bir iş yapılmış ise, iş görenin sorumluluğu daha hafif değerlendirilir. Eski Borçlar Kanunu’nda yalnızca iş sahihinin maruz bulunduğu zararın giderilmesi için işin yapılmış olması iş görenin sorumluğunun daha hafif değerlendirilmesini gerektirmekte iken, TBK’da “iş sahibinin karşılaştığı zarar” ibaresinin yanı sıra “zarar tehlikesi” ibaresinin de eklenmesiyle hükmün kapsamı genişletilmiştir.
Aynı maddede şayet iş sahibinin açıkça veya örtülü olarak yasaklamış olmasına karşın işin yapılmış olması durumunda ve iş sahibinin yasaklaması da hukuka veya ahlaka aykırı değilse, iş görenin beklenmedik halden de sorumlu olacağı ifade edilmiştir. Ancak, bu noktada iş gören için bir kurtuluş imkanı getirilmiştir. Şöyle ki, iş gören o işi yapmamış olsaydı bile, zararın beklenmedik hal sonucunda gerçekleşeceğini ispat ederse, sorumluluktan kurtulabilir.
Vekaletsiz iş görenin ehliyetsizliği
TBK m. 528’de iş görenin sözleşme ehliyetinden yoksun olması durumunda, yaptığı işlemden ancak zenginleştiği ölçüde veya iyiniyetli olmaksızın elinden çıkardığı zenginleşme miktarıyla sorumlu olacağı düzenlenmiştir. Ancak, haksız fiillerden doğan daha kapsamlı sorumluluk saklıdır.
İş Sahibinin Hak ve Borçları
İşin iş sahibinin menfaatine yapılması halinde
TBK m. 529’da, işin iş sahibinin menfaatine yapılması halinde, diğer bir deyişle gerçek vekaletsiz iş görmede iş sahibinin hak ve borçları düzenlenmiştir.
Anılan madde çerçevesinde iş sahibine yüklenen borçlar şöyledir:
- İş sahibi, iş görenin durumun gereğine göre yaptığı tüm zorunlu ve yararlı masrafları faiziyle ödemek zorundadır.
- İş sahibi, iş görenin gördüğü iş dolayısıyla üstlendiği edimleri ifa etmekle yükümlüdür.
- İş sahibi, iş görmeden dolayı iş görenin uğradığı zararları gidermekle mükelleftir.
TBK m. 529, umulan sonuç gerçekleşmemiş olsa bile, işi yaparken gereken özeni göstermiş olan iş gören hakkında da uygulanır.
İş gören, yapmış olduğu giderleri alamadığı takdirde, sebepsiz zenginleşme hükümlerine göre ayırıp alma hakkına sahiptir.
İşin iş görenin menfaatine yapılması halinde
TBK m. 530’da, işin iş görenin menfaatine yapılması halinde, diğer bir deyişle gerçek olmayan vekaletsiz iş görmede iş sahibinin hak ve borçları düzenlenmiştir.
Söz konusu maddeye göre iş sahibi, kendi menfaatine yapılmamış olsa bile, iş görmeden doğan faydaları edinme hakkına sahiptir; ancak zenginleştiği ölçüde, iş görenin masraflarını ödemek ve giriştiği borçlardan onu kurtarmakla yükümlüdür.
İşin iş sahibi tarafından uygun bulunması halinde
TBK m. 531 uyarınca iş sahibi yapılan işi uygun bulmuşsa, vekalet hükümleri uygulama alanı bulur.
Sonuç
TBK m. 526-531 arasında düzenlenen vekaletsiz iş görmede; bir kimsenin (iş gören) iş görme iradesiyle bir başkasının (iş sahibi) hukuk alanına mezuniyeti bulunmaksızın müdahale etmesi söz konusudur. Vekaletsiz iş görme sonucunda iş gören ve iş sahibi bir takım hak ve borçlara sahip olur.
Vekaletsiz iş gören, o işi sahibinin menfaatine ve varsayılan iradesine uygun olarak görmekle yükümlü olup, her türlü ihmalinden sorumludur. Şayet söz konusu iş, iş sahibinin karşılaştığı zarar veya zarar tehlikesinin giderilmesi için yapılmışsa, iş görenin sorumluluğu daha hafif değerlendirilirken; eğer söz konusu iş, iş sahibi tarafından açıkça veya örtülü olarak yasaklanmış olmasına karşın yapılmışsa, iş görenin sorumluluk alanı genişlemektedir.
İşin iş sahibinin menfaatine yapılması halinde, iş sahibi iş görenin (i) durumun gereğine göre zorunlu ve yararlı bulunan bütün masraflarını faiziyle ödemek, (ii) gördüğü iş dolayısıyla üstlendiği edimleri ifa etmek ve (iii) zararını gidermekle yükümlüdür. İşin iş görenin menfaatine yapılması halinde ise, iş sahibi iş görmeden doğan faydaları edinme hakkına sahip olup, bu durumda iş sahibi zenginleştiği ölçüde iş görenin masraflarını ödemek ve giriştiği borçlardan onu kurtarmakla yükümlüdür. Diğer yandan, iş sahibi yapılan işi uygun bulduğunda, vekalet hükümleri uygulanır.
